Katarzyna Opalińska (1680–1747), królowa Polski, księżna Lotaryngii i Baru, żona Stanisława I Leszczyńskiego. Ur. 5 XI, była jedynym dzieckiem Jana Karola Opalińskiego h. Łodzia, starosty osieckiego i kasztelana poznańskiego, oraz Zofii Katarzyny z Czarnkowskich, starościanki międzyrzeckiej. Uzyskała stosunkowo staranne wykształcenie. W r. 1698, zapewne u schyłku pierwszego półrocza, wyszła za podczaszego koronnego Stanisława Leszczyńskiego, wnosząc mu w posagu znaczne dobra. Dn. 25 V 1699 r. urodziła córkę Annę (zm. 20 III 1717), a 23 VI 1703 r. drugą córkę Marię, przyszłą żonę Ludwika XV i królową Francji. Spokojna, cicha i skromna, znalazła się K. po swym zamążpójściu w ośrodku ożywionych zabiegów i intryg politycznych, zakłócających bieg jej życia rodzinnego. Posag żony wzmocnił bardzo majątek i pozycję Stanisława Leszczyńskiego. Wojewoda poznański od r. 1699 w pierwszych latach XVIII w. wespół z ojcem Rafałem rzucił się w wir wydarzeń, które niosła wojna Augusta II z Karolem XII szwedzkim. Rozpoczęły się dla K-y długie okresy rozłąki z mężem, odbywającym ustawiczne podróże krajowe i zagraniczne.

W lipcu 1704 r. K. znalazła się wraz z mężem w Warszawie, skąd nazajutrz, po przeprowadzonej pod naciskiem wojsk szwedzkich elekcji Stanisława na króla Polski, wystosowała już w charakterze królowej list do Karola XII (20 VII). Wobec zagrożenia Warszawy w połowie sierpnia t. r. przez nadciągające wojska saskie, K. udała się do Prus Królewskich, gdzie wraz z dziećmi przebywała do połowy 1705 r., mieszkając głównie w Elblągu, Fromborku i innych miejscowościach warmijskich. Dn. 4 X 1705 r. odbyła się w Warszawie uroczysta koronacja pary królewskiej. Następne dwulecie przyniosło wiele zmian miejsc pobytu K-y, co spowodowane było nie wyjaśnioną sytuacją polityczno-wojskową w Polsce, trapionej walkami obcych wojsk oraz stronników Augusta II i Stanisława I. Przemieszczenia te odbywały się głównie na trasach Warszawa – Prusy Królewskie – Wielkopolska – Szczecin, niejednokrotnie pod bezpośrednią grozą zagarnięcia K-y czy jej córek przez oddziały sasko-rosyjskie. Daty i ściślejszy przebieg omawianych podróży są trudne do ustalenia. W tym czasie K. próbowała też prowadzić rozmowy i pertraktacje z poszczególnymi magnatami, zmierzające do skupienia ich wokół tronu męża. W połowie 1707 r. ciężko zachorowała. Po wyzdrowieniu przebywała jakiś czas na ziemiach Rzpltej, by opuścić je – tym razem na zawsze – w początkach 1708 r. Wyprawiona wtedy z dziećmi i najbliższym otoczeniem do szwedzkiego Szczecina, w bezpiecznym schronieniu oczekiwała wyjaśnienia sytuacji w Polsce. W początkach listopada 1709 r. Stanisław, rezygnując po klęsce Karola XII pod Połtawą z dalszej walki na terenie Rzpltej, przybył do rodziny, by wspólnie opuścić zagrożone przez nieprzyjaciół miasto we wrześniu 1711 r. K. przebywała następnie wraz z dziećmi w Stralsundzie, a w listopadzie t. r. osiadła na trzy lata w Kristianstadzie w Skanii. Dwór króla polskiego znajdował się w trudnych warunkach, zależny od niechętnie wypłacanych subwencji szwedzkich. Dn. 3 IX 1712 r. Stanisław opuścił rodzinę, udając się na ryzykowną wyprawę, która zaprowadziła go aż do Karola XII w tureckim Benderze. K. zajęta była wówczas wychowywaniem dzieci, a w otoczeniu jej wzmogły się nastroje rezygnacji, przepojonej elementami religijnymi, zaostrzonymi w otoczeniu protestanckim przez poczucie odrębności wyznaniowej.

W r. 1714 K. opuściła z otoczeniem Kristianstad, by po krótkim pobycie w Stralsundzie połączyć się w październiku t. r. z mężem w przyznanym mu przez Karola XII nadreńskim księstwie Zweibrücken. W nowym okresie, zamkniętym po niespełna czterech latach ucieczką Stanisława wraz z rodziną do Alzacji w obliczu zagrożenia zamachami ze strony najemników Augusta II, rozwinęły się przykre dla otoczenia cechy charakteru K-y. Z jednej strony charakteryzowały je gorycz i melancholia, zwiększone przez śmierć ukochanej starszej córki, z drugiej zaś urażona ambicja kobiety, przywiązanej do pozorów choćby tytułu królowej i oburzonej chwiejną postawą małżonka. Wskazane właściwości pogłębiały się nadal w kolejnym niewesołym etapie tułaczego życia, pędzonego od początków marca 1719 r. w alzackim Wissemburgu, na łaskawym chlebie skromnych i rzadkich zasiłków regencji francuskiej i następcy dawnego protektora Stanisława, króla szwedzkiego.

Nadzieję zmiany na lepsze wiązano z zamążpójściem Marii, o której rękę dyskretnie konkurował pierwszy minister Francji, książę Ludwik Henryk de Bourbon. Stosunek K-y do młodszej córki był oschły: matkę podejrzewano nawet o zupełny brak miłości rodzicielskiej wobec cichej i spokojnej Marii. Nastawienie to pogłębiło się jeszcze od czasu straty ukochanej starszej Anny. K. troszczyła się jednak wespół ze Stanisławem o perspektywy zamążpójścia Marii. Istotną, a zupełnie nieoczekiwaną zmianę w losie wygnańców przyniosła oficjalna propozycja poślubienia Marii przez króla francuskiego Ludwika XV, zgłoszona u schyłku marca 1725 r. Dn. 3 VII 1725 r. K. wraz z mężem i córką opuściła Wissemburg, by po uroczystościach zaślubin na dworze francuskim osiąść w zamku Chambord. Był to kolejny paroletni etap kłopotliwej i skromnej egzystencji teściów króla francuskiego, kiedy to złe warunki klimatyczne w miejscu zamieszkania, zmuszały ich nieraz do szukania przygodnej gościny w okolicy. Stan zdrowia małżonki był jednym z argumentów w daremnych zabiegach Stanisława o zmianę miejsca pobytu. Z zachowanej fragmentarycznie korespondencji K-y wynika, że interesowała się wówczas żywo skomplikowanymi pertraktacjami i krzątaniną polityczną, jakie nadal miały miejsce wokół osoby Stanisława, pozostającego w swoistym zawieszeniu z pustym tytułem królewskim. Nie bez racji też dyplomaci Augusta II dopatrywali się w rodzinie i otoczeniu Stanisława, pośrednio wskazując na małżonkę, głównych przeciwników cichego wymienienia jego pretensji królewskich na korzystniejsze majątkowo rozwiązanie kompromisowe.

Nowy okres życia K-y rozpoczęło ogłoszenie w Polsce bezkrólewia po śmierci Augusta II. W sierpniu 1733 r. Stanisław udał się wraz z małżonką z kolejną jakby wizytą na dwór królewski do Wersalu, by 22 t. m. wyruszyć w sekretną podróż na ponowną elekcję do Warszawy. W czasie paroletniej nieobecności męża K. pilnie śledziła zmienne koleje jego losów. Zrazu przebywała w Chambord, ale rychło udała się do Saint-Cyr pod Wersalem, skąd często wyruszała na dwór Ludwika XV, by wespół z Marią zabiegać u francuskich mężów stanu o efektywną pomoc dla Stanisława. Ten kierował na przemian na ręce żony i córki apele o wzmożenie starań o posiłki, choć w miarę pogarszania się sytuacji zgłaszać począł również propozycje innych kompromisowych rozwiązań politycznych. Władze wersalskie drukować miały nawet dla obu kobiet specjalne wydanie „Gazette de France” w celu oszczędzenia im przykrej prawdy o rozwoju wydarzeń polskich.

Kolejny powrót niefortunnego władcy, a także bynajmniej nie wzorowego pod względem wierności i stałości uczuć małżonka, w czerwcu 1736 r. spowodował przeniesienie się K-y do Meudon. W końcu marca 1737 r. po formalnym uregulowaniu spraw pary królewskiej, której przyznano dożywotni tytuł królewski i nominalne panowanie w księstwie Lotaryngii i Baru, miała miejsce pożegnalna audiencja u Ludwika XV; odbyła się ona w atmosferze nader chłodnej; wspominano nawet jakiś afront króla francuskiego wobec teściowej. K. przybyła do Lunéville’u w początkach kwietnia 1737 r. Zebrała tam swój skromny dwór polski, jaki utrzymywała i dawniej, zabiegała też o ściągnięcie kilku nieobecnych osób – m. in. J. Ch. Krasińskiego. Jednakże od początku czuła się źle w nowym otoczeniu, nie zgodziła się na sprzedaż jej dóbr w Polsce, zamierzoną przez małżonka, który pragnął skorzystać z wyjaśnienia sytuacji zasekwestrowanych dotychczas majętności. Do ostatniej chwili życia snuła plany, a nawet czyniła przygotowania powrotu do kraju niezależnie od względów prestiżowo-politycznych. Boleśnie odczuwała wzmagającą się niechęć Ludwika XV wobec żony i jej rodziny. W r. 1744 była po raz ostatni na dworze wersalskim. Notyfikacja przez Ludwika XV listem z 31 I 1747 r. zamierzonego małżeństwa delfina Francji z księżniczką saską dotknęła ją szczególnie. Po krótkiej, ale ciężkiej chorobie zmarła w Lunéville’u 19 III 1747 r. w czasie pobytu na dworze lotaryńskim Stanisława Konarskiego. Śmierć K-y, przyjęta przez utrzymującego już oficjalne faworyty męża jako «wyzwolenie z pięćdziesięcioletniej niewoli», przyczyniła się do osłabienia dworu polskiego w Lunéville’u, skąd liczni jego członkowie powracać poczęli do kraju.

Portret pędzla Ch. A. Vanloo w Wersalu; Miedzioryt N. de Larmessina w Gabinecie Rycin B. Jag.; Portret (wspólny z mężem) tegoż malarza – miedzioryt J. Moyreau, reprod. w: Polska, jej dzieje i kultura, II 180; Portret S. Leszczyńskiego z rodziną, pędzla D. Smarta w Muz. Narod. w W.; – Żychliński; – Boyé P., La cour polonaise de Lunéville (1737–1706), Nancy–Paris–Strasbourg 1926; tenże, Un roi de Pologne et la couronne ducale de Lorraine, Stanislas Leszczyński et le troisième traité de Vienne, Paris–Vienne–Kr. 1898; Feldman J., Stanisław Leszczyński, W. 1959 (reprod. miedziorytu N. de Larmessina i portretu, całej rodziny, D. Smarta); Jarochowski K., Nowe opowiadania i studia historyczne, W. 1882; tenże, Opowiadania i studia historyczne, S. nowa, P. 1884; Raczyński E., Materiały do historii Stanisława Leszczyńskiego, P. 1841, Obraz Polaków i Polski w XVIII w., XIII; Rostworowski E., Legendy i fakty XVIII w., W. 1963; – Lettres inédites du roi Stanislas… à Jacques Hulin, son ministre en cour de France (1733–1766), Éd. P. Boyé, Nancy–Paris–Strasbourg 1920; Lettres inédites du roi Stanislas duc de Lorraine et de Bar à Marie Leszczyńska (1754–1766), Éd. P. Boyé, Paris–Nancy 1901; Le roi Stanislas grand-père (1725–1766), Recueil des lettres… Éd. P. Boyé, Nancy–Paris–Strasbourg 1922; Seyler J. D., Historia życia najjaśniejszego Stanisława I króla polskiego… z francuskiego i niemieckiego zebrana, W. 1744 (reprod. miedziorytu z lat młodości, nieznanego autora).

Ryszard W. Wołoszyński